hỏi khó #10: làm thế nào để tò mò hơn?

với 5 gợi ý. mong nửa còn lại của năm được lọ mọ hơn.

/“hỏi khó” là chuỗi bài viết về (1) những câu hỏi khó-trả-lời & (2) những câu hỏi khó-nói-ra. mình mong chuỗi bài này sẽ trở thành một chiếc nam châm, giúp mình tiếp tục được gặp và thảo luận về nhiều câu hỏi thú vị hơn trong đời. :> 

lưu ý: các phần gạch chân đều có dẫn link nguồn mà bạn có thểm tham khảo thêm. ;)

🌿mở bài:

chào cả nhà, tuần này của mọi người ổn chứ?

mọi người có nhận ra là đã lâu thật lâuuuuuu chúng mình mới lại gặp nhau không?

trộm vía, mình vẫn viết đều — chỉ là không phải trên nền tảng Substack trong những tuần tháng qua. mình cũng vừa nhận ra lý do.

😱😱 MÌNH ĐÃ CÁN MỐC 500 SUBSCRIBER! 😱😱

một cách rất tự nhiên, não bộ mình bắt đầu dựng lên mọi-viễn-cảnh:

như là — với mỗi newsletter, mình phải trình bày như đang đứng trên một giảng đường lớn.

như là — với mỗi newsletter, mình đang “tiêu tốn” của thế giới ít nhất 10 tiếng, vậy thì… mình có nên cũng chuẩn bị ít nhất 10 tiếng cho mỗi lần gửi mail đi không?

những viễn cảnh này khiến mình muốn chậm lại một chút, để viết chậm rãi hơn, và lắng nghe bản thân mình một cách chân thành hơn:

“tuần này, mình muốn trò chuyện gì với thế giới?”
.
“tuần này, hay mình thử khơi gợi về sự tò mò đi!”

---

🌿 thân bài:

hành trình nuôi dưỡng sự tò mò ‘có chủ đích’ của mình có lẽ cũng chỉ mới bắt đầu khoảng 5 năm trước — trong thời gian đại dịch — khi cả thế giới dừng lại và mình cũng chọn gap year sau công việc đầu tiên.

khi đó, mình nhận ra hai điều:

là — thế giới của mình, và cả sự tò mò của mình dường như chỉ xoay quanh công việc.

là — khi gặp một trường thông tin mới, mình mất hẳn cảm giác háo hức đơn thuần, mà rất thường xuyên phán xét: “những thứ này thật phí thời gian.”

mình không thích cả hai cảm giác ấy.

và vì thế, mình bắt đầu nhen nhóm một kế hoạch nhỏ.

là mỗi năm - học một điều gì đó mới.

không phải để nâng cao chuyên môn, hay càng không phải để giải quyết một vấn đề cụ thể, mà đơn giản chỉ là — là nuôi dưỡng sự tò mò và tinh thần khám phá thế giới.

sự học này cần thỏa mãn 3 điều kiện:

• điều kiện 1, là một chủ đề khiến mình tò mò — sẽ tuyệt hơn nữa nếu mình sẽ là người hoàn toàn mới (novice learner)

• điều kiện 2, là một chủ đề mang mình đến với một cộng động mới, nơi mà mình sẽ không — hoặc ít gặp những người mà mình từng gặp.

• điều kiện 3, chi phí của lớp học không quá nửa tháng lương hiện tại của mình :))

trộm vía, những thử nghiệm này đã mang mình đến với nhiều cộng đồng khác nhau:

• cộng đồng của các anh chị ứng dụng game trong đào tạo & điều phối.

• cộng đồng của Product Evangelist Camp

• cộng đồng của Chiêm Tinh Học Tâm Lý

• cộng đồng của MỞ - Mơ và Hỏi - với hai lớp học là Writing On The Net, và Học Cách Học (mà mình được dạy yayyyyy).

mỗi cộng đồng đều mở ra cho mình nhiều góc nhìn mới, thỏa mãn thú vui tìm kiếm những liên kết vô hình giữa các cộng đồng, và chắc chắn rồi, rất nhiều những mối nhân duyên lành.

à, mình vẫn chưa tìm ra được chủ đề hay cộng đồng nào đó để cùng tham gia cho 2025 huhu. nếu bạn có gợi ý nào — nếu có hãy cho mình biết ở phần comment nhé.

rồi — vậy chúng mình quay lại chủ đề chính — sự tò mò.

🌟 một nhỏ, tò mò là gì đã ơ?

nếu bạn đã đọc blog của mình đủ lâu — bạn sẽ biết mình sẽ bắt đầu bằng một câu quen thuộc: ê bây giờ định nghĩa ‘tò mò’ là gì cũng đau đầu phết đấy.

mình tạm dùng định nghĩa của Loewenstein (1994 — năm mình sinh ra trên giấy tờ), để chúng mình cùng quy ước chung về việc sự tò mò là trạng thái truyền động lực từ bên trong — để giúp một người được thôi thúc tìm hiểu thêm một thông tin hoặc kiến thức nào đó.

Daniel Berlyne (1960) — một trong những nhà tâm lý học đầu tiên dành nhiều thời gian nghiên cứu về chủ đề này đã đưa ra một đề xuất về ‘thiên hướng’ của tò mò, gồm có:

(Bown, 2023)

mà mình lược dịch gồm:

• tò mò giác quan (perceptual) / một số học giả gợi ý chuyển thành từ ‘sensory’ — vẫn là các giác quan.

• tò mò tri thức (epistemic) / một số học giả gợi ý chuyển thành từ ‘cognitive’ —nhận thức

• tò mò cụ thể (specific)

• tò mò khám phá (diversive)

các thiên hướng này không chỉ tồn tại đơn lẻ, mà còn kết hợp với nhau để tạo ra các bối cảnh phức tạp hơn của sự tò mò.

ví dụ

— khi bạn nhìn thấy một món ăn trên truyền hình, bạn tò mò không biết ‘nếm’ món ăn này sẽ như thế nào nhỉ — đây là sự tò mò vừa cụ thể (specific), vừa giác quan (perceptual).

— nhưng khi bạn lướt tiktok ở trang #learnonTiktok chẳng hạn, sự tò mò của bạn về các nội dung trên Tiktok đầy tính khám phá (diversive) và tri thức (epistemic)

🌟 hai nhỏ, vậy… làm thế nào để kích thích sự tò mò?

trong nhiều gợi ý mà mình từng đọc, mình muốn thử đề xuất với bạn cùng thử phong cách của Tieben (2015) được phát triển dựa trên lý thuyết cũ của Berlyne (1960), gồm có:

(Tieben, 2015)

hơi hơi nhức đầu hông? nếu có thì cùng mình thử bóc tách #5 nguyên tắc này thành #5 hệ mà bạn có thể luyện tập để kích thích trí tò mò của mình nhé.

😼#1. người chơi hệ #hóng

❌ hóng hớt

✅ tìm kiếm sự mới lạ (novelty)

ví dụ:

• bạn thấy một công cụ AI vừa mới ra mắt, bạn tò mò: “ủa, cái này có gì mới hông?”. và thế là bắt đầu chuỗi ngày bạn ‘hóng’ các bản demo, review thử nghiệm.

để #hóng thật chuyên nghiệp, hãy cắm trại ở các nguồn thông tin như báo chí, các cộng đồng hoặc newsletter chuyên ngành… mình thường sẽ hoạch định khoảng 10 phút mỗi ngày để lướt qua các nơi này.

bạn cũng có thể tận dụng các công cụ RSS để giúp mình xây dựng hệ thống ‘hóng’ đa nền tảng tốt hơn. :>

🍺#2. người chơi hệ ‘trăm-phần-trăm’

❌ loáng thoáng

✅ tận hưởng trọn vẹn câu chuyện,
không nửa vời (partial exposure)

ví dụ:

• bạn vừa lướt thấy một video Tiktok : "5 cách để tăng thu nhập thụ động — số 3 ai cũng bất ngờ". não bạn bỗng đòi bạn quyết tâm phải xem hết video để biết số 3 là gì :).

để ‘uống nhiều’ mà không ‘hại gan’, mình gợi ý bạn thử tận dụng các đoạn teaser, trailer hoặc demo ngắn trên mạng xã hội để kích thích sự tò mò trước khi tìm hiểu về một chủ đề sâu hơn.

🧩#3. người chơi hệ ‘giải rối’

❌ càng rối càng lùi

✅ có rối — ‘complexity’ — thì cũng có lối

ví dụ:

• bạn tìm hiểu về lịch sử của ngành và phát hiện ra có rất nhiều điểm chồng chéo. bạn tò mò có mối liên hệ giữa các điểm này không.

người chơi hệ này cần được đắm mình trong những thử thách vừa sức, nơi họ được liên tục đặt ra những câu hỏi để tìm ra câu trả lời như:

• 1️⃣ "Có quy luật hoặc mối quan hệ nào sau tất cả các điểm này không?" (mục tiêu: tìm hệ thống, mô hình tổng thể)

• 2️⃣ "Có hình ảnh, mô hình hoặc câu chuyện nào giúp mình hình dung dễ hơn về thứ mình đang đọc không?" (mục tiêu: kích hoạt khả năng liên tưởng)

🫡#4. người chơi hệ ‘liêm’

❌ mập mờ

✅ bất cứ điều gì khiến mình ngạc nhiên hoặc nghi ngại (uncertainty), thì mình cần làm rõ ngay!

ví dụ:

• bạn nghe ai đó nói: "đầu tư bất động sản ở đây lợi nhuận luôn trên 20% mỗi năm.". não bạn nhảy số: "20% cơ à, ngạc nhiên thế. ccó chắc không?" và bạn bắt đầu tìm kiếm thêm số liệu kiểm chứng.

mỗi lần tiếp nhận thông tin khiến bạn thấy “hơi ngờ ngợ”, mình có thể thử dành vài phút để khoanh vùng xem: đây là dữ liệu thực tế (fact) hay ý kiến cá nhân (opinion)? nếu là số liệu: nguồn ở đâu, ai đo lường? nếu là ý kiến: nó đại diện cho góc nhìn nào? những phản xạ kiểm chứng này càng luyện thường xuyên, khả năng "lọc" thông tin của bạn càng nhạy bén.

bạn có thể tham khảo thêm dự án Độc giả đọc thật - dự án kiểm chứng thông tin do Khoa Báo chí - Truyền thông, Trường ĐH KHXH&NV TPHCM hợp tác cùng Tổ chức ANNIE. tại đây, các bạn thường xuyên chia sẻ về các ví dụ kiểm chứng thông tin hay để mình có thể bắt chước.

🥷#5. người chơi hệ ‘chiến’

❌ cũng đúng ha…

✅ ê sao nghe cái này sai sai (conflict)

ví dụ:

• bạn đọc 2 bài phân tích tài chính với kết luận ngược nhau. bạn tự hỏi: "ủa, vậy ai mới đúng?", rồi bạn bắt đầu tìm hiểu thêm.

bên cạnh thường xuyên đặt các câu hỏi, người chơi hệ ‘chiến’ có thể dành thời gian tìm hiểu thêm về các ý kiến đối lập, tham gia tranh luận xây dựng, tự đặt câu hỏi phản biện mỗi khi gặp thông tin mới — tạo mảnh đất màu mỡ cho sự tò mò bung nở.

🌿kết bài:

và dù bạn muốn chọn luyện tập hay phát huy #hệ nào, có một điều quan trọng mà mình mong được nhấn mạnh:

sự tò mò, cũng như sự học, chỉ có thể nảy mầm và phát triển trong những vùng đất an toàn về tâm trí.

vì điều khiến chúng mình dừng lại — đôi khi không phải là thiếu tò mò — bản năng ấy vốn luôn ở đó — mà là thiếu những vùng an toàn đủ rộng rãi để cho phép tò mò được dẫn dắt thành hành động.

nơi mà câu “mình chưa biết.” có thể là một sự hào hứng;
nơi mà câu “cái này mình chưa chắc đúng đâu.” có thể là một lời mời gọi thay vì khiến ai đó e dè;

nơi mà bối rối, ngập ngừng và ngạc nhiên trước những điều mình chưa từng biết được khuyến khích và yêu thương.

một trong những dự án mà mình tình cờ biết cũng đang theo đuổi lý tưởng xây dựng vùng an toàn cho tò mò là Curiosity Learning, được sáng lập bởi Ron Berlinski.

một sản phẩm chính của Curiosity Learning là hệ thống Curiosity Clubs — nơi người học được tự do khám phá những chủ đề mà họ thực sự quan tâm, dưới sự hướng dẫn của các Guides — những người được đào tạo về phương pháp học tập chủ động. dự án hiện nhận được sự đồng hành của nhiều tổ chức giáo dục toàn cầu như UNESCO, hay Microsoft Founders Hub.

lời cuối cùng — mình mong được mượn lại ‘thói quen’ ở hỏi khó #8: làm thế nào để tự tin hơn' để gửi bạn một lời chúc nhỏ:

dù hành trình học hỏi có lúc nhanh, lúc chậm — chúc bạn luôn có cho mình một không gian đủ an lành để trí tò mò được nuôi dưỡng tự nhiên — như nó vốn.

cảm ơn bạn vì đã dừng chân ở chiếc blog nhỏ này.

nếu bạn có thêm mẹo nào hay ho về việc kích thích và nuôi dưỡng tò mò, đừng ngại chia sẻ với mình trong phần bình luận nhé. mình luôn rất sẵn lòng được học thêm từ bạn (và cũng đang rất tò mò xem bạn đang nghĩ gì sau khi đọc bài này ạ?). 🌱

hỏi khó #10: làm thế nào để tò mò hơn? là 2,263 từ của tuần 60+ viết đều và (tập tành) viết hay của 2024 và 2025.

bài viết thuộc thử thách Viết Tiếp Sức từ #wotnalumni.

nếu bạn muốn đọc 33+ bài viết còn lại, các cháu ở Substack này, và cả ở đây: www.gowiththeflaws.com/

nếu bạn đã đọc đến đây - cảm ơn bạn - và mình chúc bạn một ngày thật hiền :>
và mình mong là sẽ được gặp lại bạn vào tuần sau!

Nguồn tham khảo:

1. Claire Bown (2023), How to cultivate curiosity in your museum programmes. Thinking Museum. Truy cập tại: https://thinkingmuseum.com/2023/06/01/how-to-cultivate-curiosity-in-your-museum-programmes/

2. Loewenstein, G. (1994). The psychology of curiosity: A review and reinterpretation. Psychological Bulletin, 116(1), 75–98. https://doi.org/10.1037/0033-2909.116.1.75

3. Curiosity Learning. Curiosity Learning Project. Retrieved from https://www.curiositylearning.org/

4. Tieben, R. (2015). Activating Play: A design research study on how to elicit playful interaction from teenagers. 10.13140/RG.2.1.2470.4488

5. Cheng, K.-H. (2023). An epistemic curiosity-evoking model for immersive virtual reality narrative reading: User experience and the interaction among epistemic curiosity, transportation, and attitudinal learning. Computers & Education, 201, 104814. https://doi.org/10.1016/j.compedu.2023.104814